Chùa Quỳnh Lâm (hay còn gọi là chùa Quỳnh) thuộc xã Tràng An, huyện Đông Triều là một trong những ngôi chùa được xây dựng sớm nhất trên vùng đất Quảng Ninh ngày nay – sớm hơn cả các chùa tháp ở Yên Tử.
Theo các nhà nghiên cứu, qua các tài liệu thư tịch, trong đó có cả bia chùa thì chùa Quỳnh Lâm được xây dựng dưới triều vua Lý Thần Tông (1127-1138) và người có công lớn trong việc tạo dựng ngôi chùa là quốc sư Nguyễn Minh Không (1076-1141). Chùa còn là trung tâm Phật giáo lớn nhất của Việt Nam dưới các triều đại Lý, Trần, Lê.
Chùa Quỳnh Lâm
Chùa bị hư hỏng hoàn toàn vào cuối thời Trần. Tấm bia Trùng tu tái tạo Tiên Du sơn đệ nhất Quỳnh Lâm tự bi năm 1629 cho biết chùa đã được dựng lại quy mô tổng cộng 103 gian, gồm: Tam quan, tiền đường, tòa thiêu hương, hành lang tả hữu, gác chuông, nhà tăng… Thời Thiệu Trị, chùa bị cháy chánh điện và tiền đường. Năm 1910 và năm 1947, chùa lại bị hỏa hoạn và chiến tranh tàn phá nặng nề. Chùa được Thượng tọa Thích Đạo Quang tổ chức trùng tu mở rộng. Năm 1995, chùa đã xây nhà bia, nhà thờ Trúc Lâm Tam Tổ và gác chuông.
Trong nhiều năm qua, để khôi phục lại trung tâm Phật giáo Quỳnh Lâm xứng tầm với lịch sử, Ủy ban nhân dân huyện Đông Triều đã phối hợp với Viện Khảo cổ học tiến hành khai quật nghiên cứu di tích, kết quả đã tìm thấy dấu vết kiến trúc của nhiều thời kỳ từ thời Trần cho đến thời Nguyễn, đặc biệt đã phát hiện và làm rõ cấu trúc mặt bằng kiến trúc thời Lê Trung hưng thế kỷ 18, hiện nay các cơ quan chức năng của tỉnh Quảng Ninh và huyện Đông Triều đang tích cực nghiên cứu quy hoạch và trùng tu tôn tạo Quỳnh Lâm xứng đáng với vị thế của một Trung tâm Phật giáo, kết nối Quỳnh Lâm trong tổng thể các di tích lịch sử, văn hóa nhà Trần ở xứ Đông nói chung và Quỳnh Lâm trong hệ thống chùa tháp của Thiền phái Trúc Lâm nói riêng.
Năm 2015, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có văn bản số 2216 gửi Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Ninh về việc thẩm định Dự án bảo tồn, tu bổ và tôn tạo di tích chùa Quỳnh Lâm, thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. Dự án này bao gồm các hạng mục: xây dựng Tam Quan, kiến trúc trung tâm (Tiền đường, Trung đường, Hậu đường, hành lang) theo mặt bằng khai quật khảo cổ; xây dựng mới nhà bia, nhà trưng bày, nhà vệ sinh; tôn tạo tổng thể và hạ tầng kỹ thuật.
